بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

| کتابخانۀ دیجیتال نور =30372

فصل اول، مقدماتی است در شناخت جنبش مشروطه؛ ازاین‌رو، ابتدا رابطه علما با جنبش مشروطه مورد بررسی قرار گرفته و سپس به بحث پیرامون رابطه مشروطه با استبداد و استعمار، حرکت مشروطه‌خواهی و ابعاد آن، نقش انگلیسی‌ها در تحولات ایران عصر قاجار و مشروطه و منورالفکرها پرداخته شده است. نویسنده بر این باور است که نقش اول و اساسی در جنبش آزادی‌خواهانه و عدالت‎خواهانه مردم در مشروطه را علما برعهده داشته و با نفوذ روحانی خود در جامعه و سابقه‌ای که به دلیل همین نفوذ معنوی از آن برخوردار بودند، توانستند جنبشی را علیه حکومت ظالمانه قاجار به وجود آورند. آنچه نویسنده در این فصل به دنبال آن است، پرداختن به این موضوع است که علما به کدامین بخش مشروطه تعلق دارند و آنها مدافع چه کسی بوده و مبارزه‌شان با چه کسانی بود؟<ref>ر.ک: متن کتاب، ص27</ref>.

در فصل دوم، نگاهی شده است به سابقه تحصن در سفارتخانه‌های خارجی. به اعتقاد نویسنده، تحصن در سفارتخانه انگلیس در تهران، حساس‎ترین و اساسی‌ترین مرحله در پیدایش حرکت مشروطه‌خواهی - نه عدالت‎خواهی - است. به باور وی، اهمیت این تحصن در رشد این جنبش و باور کردن آن، باعث شده تا موافق و مخالف، پیرامون آن اظهار نظر کرده و نتایجی از آن برگیرند و سابقه تحصن در ایران و نیز سفارتخانه‌های خارجی را بررسی کنند تا به‎نحوی در تبیین این مسئله، یاری‌شان کند. وی معتقد است ساده‌ترین حکمی که موافقان مشروطه در حل این قضیه صادر کرده‌اند، این است که تحصن در ایران، امری معمول بوده و ازاین‌رو، نمی‌بایست تعجبی نسبت به تحصن در سفارت انگلیس از خود نشان داد و یا آن را دلیل بر ابهام و ایهامی در واقعه مشروطه دانست<ref>همان، ص87-‎88</ref>.

در فصول گذشته کتاب، درباره موضع سفارت در برابر درخواست تحصن سخن گفته شد و در فصل پنجم، به‌منظور بررسی همکاری اعضای سفارت با متحصنین، آنچه را که از اسناد رسمی و غیر رسمی در مورد برخورد سفارت با متحصنین پس از استقرار آنها در سفارت ذکر شده، آورده شده است. این برخوردها که در قالب «حمایت کامل از متحصنین» قابل طرح است، یکی از تکیه‌گاه‌های اصلی مباحث این فصل تلقی می‌شود<ref>ر.ک: همان، ص137</ref>.

در فصل هفتم، چگونگی ارتباط انگلیس با متحصنین قم، مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده یکی از راه‌های نفوذ استعمار انگلیس را بهره‌گیری از امتیاز کشیدن خطوط تلگراف در ایران دانسته است که شمال و جنوب و غرب و شرق را به هم متصل کرده و در اکثر شهرهای مهم، دفاتری ایجاد کرده بود. در این دفاتر، خدمه انگلیسی و هندی، کار اداره این مراکز را برعهده داشته و به‌طور کامل، به‌صورت یک سیستم اطلاعاتی از هر جهت، در خدمت سفارت انگلیس در تهران بودند. به باور وی، اهمیت نقش آنان در انتقال اطلاعات، علت مهمی در کسب این اطلاعات و جمع‎آوری اخبار پیرامون مسائل مختلف برای انگلیسی‌ها بود و در واقع این ادارات، حکم قونسولخانه کوچکی را داشت که کارهای قونسولی را تحت لوای اداره تلگراف‎خانه، انجام می‌داد. سیم تلگراف، گویا دو خط داشته است: یکی مربوط به کمپانی هند و اروپا بوده و دیگری مربوط به دولت ایران که تنها میان بعضی از شهرها بوده است و گویا در میانه برخی شهرها، دو سیم بوده است: یکی تلگراف‎خانه انگلیس و دیگر تلگراف‎خانه دولتی<ref>ر.ک: همان، ص185-‎186</ref>.

در فصل هشتم، دیدگاه‌ها درباره تحصن و دخالت انگلیسی‌ها در جنبش عدالت‎خواهی مردم، بررسی شده است. بسیاری از موافقان و مخالفان مشروطه، درباره دخالت انگلیسی‌ها در امر نهضت مردم، سخنانی را ابراز کرده‌اند. آنها هرکدام بر اساس دیدگاه‌های مشخصی که داشته‌اند، این مسئله را مورد نظر قرار داده‌اند؛ موافقان برای هشدار در امر نهضت، مخالفان برای کوبیدن آن و تحلیل‎گران لابد به قصد تبیین واقعیت قضیه، آن‌گونه که خود معتقد بوده‌اند. نویسنده در این‌باره، به تناسب، نقل‎های افراد مختلف را آورده و در بعضی موارد، تذکراتی پیرامون آنها داده است. وی معتقد است در واقع بسیاری از اینها، بااینکه از موافقان مشروطه بوده‌اند، دخالت انگلیسیان را در امر مشروطه پذیرفته‌اند، اما اینکه چگونه با پذیرش این دخالت، باز از مشروطه جانب‎داری کرده‌اند، مسئله‌ای است که حداقل بخشی از پاسخ آن را باید در مواضع متناقض آنها، جستجو کرد؛ اضافه بر اینکه توجه به مشورطه به‌عنوان یک پدیده ضد استبدادی و عدم توجه به دخالت خارجی، باعث داشتن چنین موضعی از طرف آنان شده است.<ref>ر.ک: همان، ص197-‎198</ref>.

فصل نهم، به موضوع ضمانت‎خواهی متحصنین از سفارت و تضمین سفارت برای آنها، اختصاص یافته است. این قسمت از کتاب، مربوط است به ضمانتی که سفارت از متحصنین گرفت تا سفارتخانه را ترک نکنند، اما مهم‎تر از آن، تضمینی است که مردم از سفارت خواستند؛ تضمینی که لزوم اجرای فرامین شاه را درباره مشروطیت، تأمین کند و نیز ضمانتی که سفارت داد تا خساراتی را که به متحصنین در ایام تحصن وارد شده، جبران نماید<ref>ر.ک: همان، ص225-‎226</ref>.

در فصل دهم، به بست‎نشینی در کنسولگری‌های انگلیس در سایر شهرها پرداخته شده است. بازتاب تحصن در سفارت انگلیس در تهران، در سایر شهرستان‌ها، هجوم مردم به کنسولگری‌ها بود. به باور نویسنده، این کار نشان محکمی است بر یک کار حساب شده‌ای که جریان «عدالت‎خواهی» مردم را به ‎سمت «مشروطه غربی» جهت می‌داد؛ زیرا به اعتقاد وی چگونه ممکن است که هم‎زمان و بی‌دلیل، تحصن در کنسولگری‌ها و مراکز ادارات تلگراف‎خانه وابسته به انگلیسی‌ها، صورت پذیرد، جز آنکه ریشه در جای مشخص و معینی داشته و هدایتی در کار نباشد<ref>ر.ک: همان، ص239</ref>.

در فصل یازدهم، به چگونگی ظهور مشروطه‌خواهی پرداخته شده است. یکی از مسائل بدیهی پیرامون حرکت مشروطه‌خواهی این است که از لحاظ درخواست علنی آن، تا قبل از بست‎نشینی در سفارت، اساسا مطرح نبوده است؛ مثلاًدر قضیه بست‎نشینی در عبدالعظیم و حتی بعد از آن، در حوادثی که رخ داده، تنها صحبت از عدالت‎خانه بوده و فراتر از آن، اندیشه‌ای در ذهن راهبران مردم نداشته است؛ حتی در عبدالعظیم ابتدا خواسته عدالت‎خانه نیز نبوده و در آنجا نیز طبق آنچه اظهار شده، به کمک سفیر عثمانی و واسطه‌گری او، عدالت‎خانه نیز اضافه شده است. به اعتقاد نویسنده، در واقع این به ‎معنای آن نیست که اندیشه عدالت‎خواهی مطرح نبوده، برعکس سال‎ها بود که از لحاظ عملی، قصه عدل و ظلم و ایجاد یک عدلیه مطرح بوده و حتی از زمان ناصرالدین شاه بدین طرف، سخن از اصلاح عدلیه و تشکیل عدالت‎خانه به‎ میان آمده بود<ref>ر.ک: همان، ص263</ref>.

در فصل دوازدهم، به برخی ایرادت پیرامون جنبش مشروطیت، پاسخ داده شده است؛ از جمله آنکه استاد حمید عنایت به‌خاطر توجهی که به ماهیت دینی مشروطه دارد، به کسانی که آن را ساخته دست بیگانگان می‌دانند، حمله کرده است. نویسنده در این‌باره به این نکته اشاره کرده است که پیوستگی حرکت مشروطه‌خواهی در مقطعی که دچار انحراف شد، ربطی به اصالت مردمی قیام و حتی جنبه مذهبی آن ندارد و اگر کسی با توجه به اصالت مردمی و دینی آن، آن را سالم از دخالت انگلیس می‌پندارد، در واقع دچار خلط شده است؛ زیرا روحانیت اقدامی در جهت مبارزه با ستمگری حکام کرد، اما این قیام در ادامه، در تحصن نزدیک به یک‎ماهه سفارت، تغییر ماهیت داد<ref>ر.ک: همان، ص285-‎286</ref>.

[[رده:سلسله‌ها، تقسیم بندی دوره ای]]