الخیارات (حلی)

الخيارات: تقریراً لبحوث المحقق المدقق الفقيه الأصولي المرحوم سماحة آية‌الله الحاج الشيخ الحسين الحلي کتابی است یک‌جلدی به قلم آیت‌الله سید محمدحسین حسینی تهرانی (متوفی 1416ق)، به زبان عربی با موضوع فقه و اصول.

‏الخیارات
پدیدآوران	حلی، حسین (نويسنده) حسینی طهرانی، محمدحسین (محرر)
ناشر	علامه طباطبايی
مکان نشر	ايران - مشهد
سال نشر	1435ق
شابک	‎978-600-5738-17-9
موضوع	فقه جعفري - قرن 14 - خيارات
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

این مجموعه، تقریرات درس خارج فقه (مکاسب) مرحوم آیت‌الله آقا شیخ حسین حلی (متوفی 1394ق)، در مبحث خیارات می‌باشد که توسط علامه محمدحسین حسینی تهرانی به زبان عربی نگاشته شده است. متن کتاب، تقریرات درس بوده ولی نویسنده در مواردی نظرات خویش را در تعلیقه آورده است.

ساختار

کتاب دارای مقدمه ناشر، مدخل و محتوای مطالب در بخش‌های مختلف است.

گزارش محتوا

کتاب حاضر، تقریرات مرحوم علامه سید محمدحسین حسینی تهرانی از مباحث استادش، مرحوم آیت‌الله شیخ حسین حلی در مباحث خیارات در سال‌های 1373 و 1374ق است. در آن زمان، علامه تهرانی در نجف اشرف آنچه را که در مجلس درس از استاد دریافت می‌کرد در همان‌جا می‌نگاشت.

این اثر، دارای امتیازاتی نسبت به سایر کتاب‌هاست که از جمله این امتیازات می‌توان موارد زیر را برشمرد:

1. روش حاج‌آقا حسین حلی دارای خصائصی است که دقت و جامعیت و درک فروع مربوط به یک مسئله و طرح مباحث بدیع و آرای ارزشمند در مباحث خیارات آز آن جمله است که در تقریرات علمای معاصر حاج‌آقا حسین، یافت نمی‌شود.
2. دقت مُقرِّر یعنی علامه تهرانی در تقریر آنچه از استادش به شکل بسیط و کامل دریافت کرده است.
3. این کتاب، اولین تقریری است که از مباحث حاج‌آقا حسین حلی در خیارات چاپ شده است و تا بدانجا که ما اطلاع داریم، پیش‌تر تقریرات ایشان در این موضوع چاپ نشده است.

البته جای تأسف است که ظروف زمان و مکان، اجازه نداد که علامه تهرانی مجدداً به این مجموعه مراجعه کرده و آن را تنظیم و تدوین و یا حتی اصلاح کنند تا به‌صورت کتاب دربیاید؛ بنابراین این کتاب سیاهه‌های ایشان در مطالبی بوده که در تقریر درس برای خودش نوشته است.

پیش از بیان محتوای مطالب کتاب مقدمه‌ای از سوی ناشر منتشر شده که در آن فهرستی از مؤلفات علامه تهرانی در فقه و اصول، ترجمه‌ای از سرگذشت حاج شیخ حسین حلی، کلمات علامه تهرانی از استادش، نگاهی بر زندگانی علامه تهرانی، اجازه‌نامه علامه از حاج شیخ حسین حلی، توضیحی درباره کتاب، و تصویر صفحه اول نسخه خطی، ارائه شده است. سپس، مدخلی بر کتاب نوشته شده که در آن در دو مقدمه، اول معنی خیار مشخص شده و سپس اصالة اللزوم در بیع، توضیح یافته است. در این مقام، چهار معنی برای اصالة اللزوم در بیع ارائه شده است سپس اقوال و مباحثی دراین‌ارتباط بیان شده. این بخش، با ارائه بحث اصالة اللزوم در شبهات موضوعیه پایان می‌یابد.

پس از بیان مباحث مقدماتی پیشین، نویسنده وارد بیان اصل مطلب شده و کلام را با صحبت از اقسام خیار آغاز می‌کند؛ اولین مبحث در این بخش، بحث از خیار مجلس است. نویسنده در این بخش، معنی وجوب در روایت مقام را بیان می‌کند و مراد از افتراق در خیار مجلس را توضیح می‌دهد. سپس بحث را حول بیان مسئله‌ای در جریان خیار مجلس برای غیر مالک مانند وکیل و فضولی پیش می‌کشد. وی به‌تناسب، بحثی در اقسام وکیل در عقد را مطرح می‌نماید و پس از بیان چهار قسم وکیل، از ثبوت خیار مجلس در بیع فضولی صحبت به میان می‌آورد. وی سپس از مستثنیات خیار مجلس بحث می‌نماید و «من ینعتق علی احد المتبایعین» و «شراء العبد نفسه من مولاه» را ذیل این موارد برمی‌شمارد.

نویسنده، سپس در مبدأ خیار مجلس صحبت می‌کند و اشکال واقع در باب صرف و سلم قبل القبض را در دو جهت تقریر می‌نماید. ادامه بحث از خیار مجلس در این کتاب، در بیان مسقطات خیار مجلس است. اولین مسقط، اشتراط سقوطش در ضمن عقد است و پس‌ازآن اشکالاتی که بر آن شده، ارائه می‌شود. دومین مسقط خیار مجلس، اسقاط آن بعد از عقد است. سومین مسقط افتراق متبایعین، و چهارمین مسقط، تصرف، که مباحثشان در این بخش ارائه می‌گردد.

بحث بعدی کتاب در بیان خیار حیوان است که ضمن چهار مسئله بیان می‌گردد. در مسئله اول صاحب این خیار مشخص می‌شود. در دومین مسئله مدتش، در مسئله سوم، مبدأ آن و در مسئله چهارم، منظور از یوم و دخول لیلتین متوسطتین، روشن می‌شود.

بخش بعدی مطالب کتاب در بیان احکام خیارات است. در ابتدای این بخش، از ارث خیار بحث می‌شود و حکم کیفیت ارث خیار در هنگام تعدد ورثه نیز روشن می‌گردد. سپس درباره مبحث سقوط خیار با تصرف (تصرفات من له الخیار) بعد از علم به خیار صحبت می‌شود. پس از روشن کردن مسئله سابق، عدم جواز تصرفات من علیه الخیار به‌عنوان یکی دیگر از احکام خیار، بررسی می‌شود. پایان‌بخش مطالب این بخش بیان دو فرع است و یک مسئله؛ فرع اول درباره این است که آیا تصرف معرّض فوات حق ذوالخیار جایز است یا نه؟ و فرع دوم در بیان اینکه آیا اجاره عین در زمان خیار بدون اذن ذوالخیار جایز است یا نه؟

مسئله پایانی در بیان حکم مشهور مبنی بر این است که مبیع، با عقد، مملوک می‌شود نه به انقضای زمان خیار.

بیان خیارهای عیب، غبن و تأخیر و مباحث نقد و نسیه، ادامه مباحث کتاب را تشکیل می‌دهد. نویسنده در صفحات 321 تا 328 کتاب، خیار عیب را تبیین می‌کند؛ وی در این بخش، درباره عیب حادث عند المشتری و اینکه این امر از مسقطات خیار است توضیح می‌دهد و حکم عیب در صور مختلفه را بیان می‌کند سپس مستفاد از روایات در مقام و کلام مرحوم محقق دراین‌ارتباط را متذکر می‌شود. وی در صفحات 331 تا 342 به بیان مباحث متعلق به خیار غبن می‌پردازد: محور کلام در این بحث، بیان انواع تصرفات غابن است و توضیح اینکه آیا تصرفاتش از مسقطات خیار غبن هست یا نه؟ بیان تصرفات غابن در عقود لازمه، جایزه، با اموری مانند استیلاد و رهن و اجاره و تصرفاتش با تغییر، مباحث این بخش از کتاب را تشکیل می‌دهد. خیار تأخیر، بحث بعدی کتاب است که کمتر از بیست صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده است. بیان شروط خیار تأخیر، استدلال بر این خیار به قاعده لا ضرر و اشکال بر این استدلال و کلام در این استدلال و اشکال، آغازگر مباحث این بخش است. سپس استدلال به اخبار بر این بحث انجام می‌گیرد و پس‌ازآن، شروط این خیار از عدم قبض مبیع و عدم قبض مجموع ثمن، بیان می‌شود. پایان‌بخش مطالب کتاب، مباحث مربوط به بخش نقد و نسیه است که نویسنده آن را ضمن سه مسئله کلی بیان می‌دارد؛ اولین مسئله در توضیح این مطلب است که اطلاق عقد، اقتضای نقد بودن را دارد. مسئله دوم دراین‌ارتباط است که اشتراط تأجیل ثمن، جایز است؛ و سومین مسئله در توضیح بیع به ثمنین علی تقدیر أجلین است که در آن روایات باب و کلام مفید و شهید در این مقام و اشکال بر آن آمده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در ابتدای کتاب ذکر شده است و فهارس مصادر و تألیفات، در انتهای اثر. در صفحه 40 کتاب یعنی آخرین صفحه از مقدمه ناشر بر آن، تصویر اولین صفحه نسخه کتاب ارائه شده است، و در صفحه 32 کتاب، تصویر تذکره علامه تهرانی از آیت‌الله حاج‌آقا حسین حلی.

مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام در راستای اکمال چاپ این اثر از علامه تهرانی، قیام به طبع آن کرده و ابتدا با چاپ بخش خیارات از مباحث مکاسب ایشان آغازیده است و وعده چاپ بخش کتاب بیع را هم در آینده نزدیک داده است. در تحقیق این اثر، تقویم متن و استخراج مصادر و رمزگذاری آن با حرف «م» صورت گرفته است و در این راستا، ضوابط و حدودی که از جانب نویسنده مرسوم بوده، مراعات شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.