قاضی عبدالجبار بن احمد

قاضی عبدالجبار بن احمد، متوفی 415ق، پیشواى معتزلیان در عصر خود بود و در فقه، از مذهب امام شافعی پیروى مى‎کرد. کتاب «تثبيت دلائل النبوة»، مهم‎ترین اثر اوست و از شاگردان او افراد بزرگی چون سید مرتضی، شیخ طوسی و ابوالقاسم تنوخی را می‌توان نام برد. ابواسحاق ابراهیم بن عیاش، از جمله تأثیرگذارترین افراد بر وی بود.

قاضی عبدالجبار بن احمد
نام قاضی عبدالجبار بن احمد
نام‌های دیگر عبد الجبار بن أحمد بن عبدالجبار بن أحمد بن الخليل القاضي أبو الحسن الهمذانيّ الأسدآباذي‏

اس‍ت‍ر آب‍ادي‌، ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د

اس‍دآب‍ادي‌، ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د

ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ال‍ه‍م‍دان‍ي‌

ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د

ق‍اض‍ي‌ ال‍ق‍ض‍اة ع‍ب‍دال‍ج‍ب‍ار ب‍ن‌ اح‍م‍د

نام پدر احمد
متولد 359ق
محل تولد اسدآباد همدان
رحلت 415ق
اساتید
برخی آثار المختصر فی أصول الدین

المغني في أبواب التوحيد و العدل

المنية و الأمل

شرح الأصول الخمسة

تثبیت دلائل النبوة

متشابه القرآن

کد مؤلف AUTHORCODE01249AUTHORCODE

قاضی عبدالجبار بن احمد بن عبدالجبار بن احمد بن خلیل بن عبدالله قاضی ابوالحسن همدانی اسدآبادی، اهل شهر کوچکی از غرب ایران در مسیر منتهی به بغداد، واقع در جنوب غربی همدان است. به احتمال زیاد وی در اوایل دهه 930م، در خانواده کم‎بضاعتی به دنیا آمده است.

ابوحیان توحیدی (متوفی 1023م) او را فرزند یک برزگر می‌خواند. بااین‎حال، عبدالجبار از دون‎پایگی به جایگاه مرتفعی به‎عنوان یک نویسنده، متکلم و فقیه رسید. ذهبی (متوفی 1348م) او را «علامه متکلم» و «از بزرگان شافعیه» می‌نامد. اینها عبارات ستایش‎آمیزی از طرف کسی است که از نظر عقیدتی مخالف مکتب کلامی عبدالجبار است. سیره‎نویسی مانند حکیم ابوسعد بیهقی جشمی (یا جشومی متوفی 1150م)، بیشتر با معتزله ابراز همدردی می‌کند و می‌گوید «من نمی‌توانم به معنای واقعی کلمه جایگاه او را در پاک‎طینتی و مقام عالی او را در علم بیان کنم». اما مدایح ذهبی و جشمی در مقابل ستیزه‎های توحیدی قرار می‌گیرد. وی در کتاب «مثالب الوزيرين» خود، عبدالجبار را غلام صاحب بن عباد می‌خواند و او را یک مقام درباری فاسد که هیچ محذور اخلاقی ندارد، وصف می‌کند. توحیدی در کتاب «الإمتاع و المؤانسة» خصمانه‎تر برخورد می‌کند و او را به فساد و طمع و کندذهنی و لواط متهم می‌سازد. ابن حجر عسقلانی (متوفی 1449م) نیز تا حدی با اتکا به رأی توحیدی از عبدالجبار انتقاد می‌کند و او را یکی از غلات معتزله می‌نامد. وی در ادامه می‌نویسد: «عبدالجبار مال بسیاری به دست آورد؛ به‎گونه‌ای که در وسعت مال به قارون شباهت داشت. بااین‎حال در باطن فاسد و خبیث الاعتقاد و قلیل الیقین بود». بدین ترتیب تعارض شدیدی بر سر شخصیت عبدالجبار در منابع وجود دارد. این منابع تنها بر سر مسائل معمولی و عادی زندگی قاضی عبدالجبار با هم توافق دارند. در این زمینه توافق وجود دارد که عبدالجبار پس از ترک موطنش برای تحصیل به قزوین، رفت. عبدالجبار در سال 920م، برای ادای حج به مکه رفت (و البته دوباره در سال 989م، آن را تجدید کرد). سپس تحصیل خود را در همدان (در سال 951م) و اصفهان (956م) ادامه داد[۱].

در طول این دوره عبدالجبار در کلام، اشعری‎مذهب، ولی علاقه اولیه‌اش به فقه بود. این وضعیت پس از ورود وی به بصره در سال 958م، تغییر کرد. بصره که مرکز مکتب اعتزال بود تا مدت‎ها پس از اینکه مرگ معتزله از لحاظ سیاسی در اوایل دوره عباسی فرارسید، هنوز به‎عنوان مکان مهمی برای این مکتب کلامی باقی مانده بود. ابوبکر انباری جزو معلمان معتزلی عبدالجبار بود، اما کسی که بیشترین تأثیر را بر عبدالجبار گذاشت ابواسحاق ابراهیم بن عیاش (متوفی 996م) بود[۲].

آثار

قاضی در بغداد مشغول نقل حدیث بود و آثار مهمی در فقه، کلام، حدیث و تفسیر تدوین کرد، مانند:

  1. الأمالي؛
  2. تنزيه القرآن عن المطاعن؛
  3. متشابه القرآن؛
  4. التفسير؛
  5. طبقات المعتزلة؛
  6. المغني في أبواب التوحيد و العدل؛
  7. الأصول الخمسة؛
  8. تثبيت دلائل النبوة (مهم‎ترین اثر قاضی است).

باآنکه عبدالجبار از نظریه‎پردازان مهم اهل سنت است، به دلیل اعتقاد اعتزالی، او را متهم به بدعت‎گرایی و غلو کرده‌اند. ردیه‎ها و شبهات او بر مبانی فکری شیعه در کتاب‌های المغني و تثبيت دلائل النبوة، چنان بود که سید مرتضی به تألیف کتاب الشافي پرداخت تا به وی پاسخ دهد[۳].

شاگردان

از شاگردان او افراد بزرگی چون سید مرتضی، شیخ طوسی و ابوالقاسم تنوخی را می‌توان نام برد. حتی شیخ مفید در مجلس درس او حاضر می‎شد و در یکی از این مجالس بود که شیخ مفید به‎مناسبت نظر قاضی درباره حدیث غدیر و غار پاسخ او را داد؛ به‎گونه‌ای که قاضی از جواب دادن به شیخ عاجز شد و در حضور علما شیخ را به‎جای خود نشاند و او را به مفید ملقب کرد[۴].

پانویس

  1. دائرةالمعارف طهور
  2. همان
  3. همان
  4. همان

منابع مقاله

دائرةالمعارف طهور، «فراز و فرود قاضی عبدالجبار معتزلی (سقوط عبدالجبار)»، ترجمه: سید مهدی حسینی اسفیدواجانی، به آدرس اینترنتی: http://tahoor.com/fa/Article/View/114447

وابسته‌ها