مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'ىش' به 'ی‌ش') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
جز (جایگزینی متن - 'ى‌ک' به 'ى‌ک') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
[[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|محمّد بن على بن ابراهیم بن ابى‌جمهور احسائى]]، معروف به [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]]، در میان شیعیان دوازده‌امامى نخستین کسى بود که کوشید میان جریان‌هاى فکرى زمان خود تلفیق کند. در همان هنگام که او به‌عنوان متکلمى که عمیقا تحت تأثیر اندیشه‌هاى معتزلى است – همان طور که از آخرین اثر کلامى او پیداست - آغاز به فعالیت | [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|محمّد بن على بن ابراهیم بن ابى‌جمهور احسائى]]، معروف به [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]]، در میان شیعیان دوازده‌امامى نخستین کسى بود که کوشید میان جریان‌هاى فکرى زمان خود تلفیق کند. در همان هنگام که او به‌عنوان متکلمى که عمیقا تحت تأثیر اندیشه‌هاى معتزلى است – همان طور که از آخرین اثر کلامى او پیداست - آغاز به فعالیت مى‌کند، در یکى از آخرین کتاب‌هاى خود با عنوان «مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف [یعنی کتاب حاضر] به شیوه‌اى بىسابقه و بى‌نظیر شروع به تلفیق میان کلام معتزلى و اشعرى، فلسفه مشائى و اشراقى و همچنین تصوف مى‌کند<ref>ر.ک: مقدمه زابینه اشمیتکه، صفحه پنج</ref>. | ||
تمایل [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابی‌جمهور]] براى ایجاد هماهنگى میان دیدگاه‌هاى ناسازگار معتزله و اشاعره، در جای‌جای این کتاب که شاهکار او به حساب می‌آید، هویداست. این اثر شامل متنى سه مرحله‌اى است: | تمایل [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابی‌جمهور]] براى ایجاد هماهنگى میان دیدگاه‌هاى ناسازگار معتزله و اشاعره، در جای‌جای این کتاب که شاهکار او به حساب می‌آید، هویداست. این اثر شامل متنى سه مرحله‌اى است: | ||
اول: مسلك الأفهام في علم الكلام، رساله روشمند کوتاهى در کلام (تألیف در 26 ذوالقعده 886ق/20 ژانویه 1482م، در قطیف)، از ویژگىهاى چنین آثارى پیروى | اول: مسلك الأفهام في علم الكلام، رساله روشمند کوتاهى در کلام (تألیف در 26 ذوالقعده 886ق/20 ژانویه 1482م، در قطیف)، از ویژگىهاى چنین آثارى پیروى مى‌کند: یک مقدمه (ص 49-48) که به دنبال آن، دو بخش آمده است: «القسم الأول في التوحيد»، شامل شرح صفات الهى (ص 109 به بعد) و «القسم الثاني في الأفعال» (ص 202 به بعد). مؤلف در این قسم دوم، که نظیر فصلهاى مربوط به عدل الهى در ساله‌هاى معتزلى است، نخست از افعال انسانى، تکلیف و لطف بحث مى‌کند، سپس فصول مجزایى را به«الم و عوض»، نبوت (ص 236 به بعد)، امامت (ص 319 به بعد) و اعاده (ص 491 به بعد) اختصاص مىدهد و در پایان به‌تفصیل، مسائل مربوط به توبه (ص 512 به بعد) و ایمان و بی‌ایمانى (ص 516 به بعد) را بررسى مى‌کند. رساله با یک «خاتمه» (ص 529 به بعد) به پایان مىرسد. | ||
دوم: [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] بعدها حاشیه‌اى بر مسلك الأفهام با عنوان النور المنجي من الظلام حاشية مسلك الأفهام، در یکشنبه 3 شعبان 893ق/ژوئیه 1488م، در تیمیه در الحساء نگاشته است. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] اندک زمانى پیش از 894ق/89-1488م و یا در طى همین سال قصد زیارت مکه کرد و در همین سال سفرش را از آنجا به عراق ادامه داد. | دوم: [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] بعدها حاشیه‌اى بر مسلك الأفهام با عنوان النور المنجي من الظلام حاشية مسلك الأفهام، در یکشنبه 3 شعبان 893ق/ژوئیه 1488م، در تیمیه در الحساء نگاشته است. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] اندک زمانى پیش از 894ق/89-1488م و یا در طى همین سال قصد زیارت مکه کرد و در همین سال سفرش را از آنجا به عراق ادامه داد. | ||
سوم: در همین سفر بود که او آغاز به نگارش شرح بر شرح خود با عنوان مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف کرد. مسوده این اثر در اواخر جمادی‌الآخر 895ق/آوریل 1490م، به نگارش درآمده و مبیضه آن در روز جمعه، 16 صفر 896ق/29 دسامبر 1490م، به هنگام سومین اقامت مؤلف در مشهد اتمام یافته است. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] در کتاب المجلي نه‌تنها قصد ایجاد هماهنگى میان عقاید متضاد معتزله و اشاعره دارد – همان طور که پیش از آن در معين المعين و کشف چنین کرده است - بلکه او همچنین | سوم: در همین سفر بود که او آغاز به نگارش شرح بر شرح خود با عنوان مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف کرد. مسوده این اثر در اواخر جمادی‌الآخر 895ق/آوریل 1490م، به نگارش درآمده و مبیضه آن در روز جمعه، 16 صفر 896ق/29 دسامبر 1490م، به هنگام سومین اقامت مؤلف در مشهد اتمام یافته است. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] در کتاب المجلي نه‌تنها قصد ایجاد هماهنگى میان عقاید متضاد معتزله و اشاعره دارد – همان طور که پیش از آن در معين المعين و کشف چنین کرده است - بلکه او همچنین مى‌کوشد تا میان کلام، فلسفه مشاء و اشراق و تصوف تلفیق کند. این امر به شیوه‌اى است که در مسلك الأفهام آمده است. در مسلك الأفهام عناصر فلسفى و صوفیانه متعددى را مىتوان مشاهده کرد که به‌طرز چشمگیرى بر مؤلف تأثیر گذاشته‌اند. فلسفه و عرفان هم بهنحو چشمگیر و فزاینده‌اى در سراسر شرح، النور المنجي، مشاهده می‌شود. به‌علاوه، در این شرح بازتاب‌هایى از فلسفه اشراق را مىتوان دید. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] در شرح بر شرح، یعنى مجلي مرآة المنجي، بر تفسیر عقاید و مفاهیمى که در شرح به آن‌ها اشاره کرده است، تأکید مى‌کند. تأثیر فلسفه اشراق و تصوف در این شرح بر شرح آشکار است. بیشتر شرح و بسطها در این اثر، نقلهاى مستقیم از آثار مؤلفان قدیمتر است. براى فلسفه، بیش از همه، از رسائل الشجرة الإلهية، اثر شمس‌الدین محمّد بن محمود شهرزورى (د: پس از 687ق/1288م) نقل شده است. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] از این کتاب فصلهایى را به‌تمامه، بدون اینکه منبع خود را به‌وضوح ذکر کند، در مجلي گنجانده است<ref>ر.ک: همان، صفحه شش - هفت</ref>. | ||
علاوه بر این، او همچنین با شرح قطب‌الدین شیرازى (د: 710ق/1311م) بر [[حکمة الإشراق|حكمة الإشراق سهروردى]] آشناست. براى عرفان فلسفى، به نظر مىرسد که [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] در سراسر مجلي از نوشته‌هاى حیدر آملى استفاده بسیار کرده است. او همچنین گه‌گاه به [[قاشی، حیدر بن علی|حیدر آملى]] ارجاع مىدهد، اما با اطمینان نمىتوان نشان داد آیا [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] - به همان شیوه که از [[رسائل الشجرة الإلهية في علوم الحقائق الربانية|رسائل الشجرة الإلهية]] [[شهرزوری، محمد بن محمود|شهرزورى]] نقل | علاوه بر این، او همچنین با شرح قطب‌الدین شیرازى (د: 710ق/1311م) بر [[حکمة الإشراق|حكمة الإشراق سهروردى]] آشناست. براى عرفان فلسفى، به نظر مىرسد که [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] در سراسر مجلي از نوشته‌هاى حیدر آملى استفاده بسیار کرده است. او همچنین گه‌گاه به [[قاشی، حیدر بن علی|حیدر آملى]] ارجاع مىدهد، اما با اطمینان نمىتوان نشان داد آیا [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] - به همان شیوه که از [[رسائل الشجرة الإلهية في علوم الحقائق الربانية|رسائل الشجرة الإلهية]] [[شهرزوری، محمد بن محمود|شهرزورى]] نقل مى‌کند - به‌طور منظم از هیچیک از نوشته‌هاى حیدر آملى نقل کرده است. هیچ نقل مفصلى را نمىتوان از آثار چاپشده حیدر آملى یافت. همچنین [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] به هیچیک از آثار مشخص او ارجاع نمىدهد، به‌جز ارجاعى که به تفسیر قرآن حیدر آملى داده و از آن نقل مى‌کند<ref>ر.ک: همان، صفحه هفت - هشت</ref>. | ||
با وجود این، همانندىهای متعدد با موضوعات، دیدگاه‌ها و حتى گه‌گاه نحوه بیان، هیچ شکى باقى نمى‌گذارد که آثار حیدر آملى، منبع اصلى قطعه‌هاى عرفانى شرح بر شرح است. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] همچنین، به‌کرّات، از [[شرح نهج‌البلاغة (ابن میثم)|شرح نهج‌البلاغه]] [[ابن میثم، میثم بن علی|میثم البحرانى]] (د: 699ق/1300م) نقل | با وجود این، همانندىهای متعدد با موضوعات، دیدگاه‌ها و حتى گه‌گاه نحوه بیان، هیچ شکى باقى نمى‌گذارد که آثار حیدر آملى، منبع اصلى قطعه‌هاى عرفانى شرح بر شرح است. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] همچنین، به‌کرّات، از [[شرح نهج‌البلاغة (ابن میثم)|شرح نهج‌البلاغه]] [[ابن میثم، میثم بن علی|میثم البحرانى]] (د: 699ق/1300م) نقل مى‌کند. او نقلهاى مفصل متعددى نیز از الفتوحات المكية و [[فصوص الحكم (تعليقات ابوالعلاء عفيفي)|فصوص الحكم]] [[ابن عربی، محمد بن علی|ابن عربى]] و همچنین از [[مفتاح الغيب و شرحه مصباح الأنس|مفتاح الغيب]] [[صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق|صدرالدین قونوى]] (د: 673ق/1274م) دارد. کتاب المجلي تنها چند سالى پیش از به قدرت رسیدن شاه اسماعیل اول و تأسیس شیعه به‌عنوان دینى دولتى در ایران، تألیف شده بود. [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] در شرح مفصل خود در فصل مربوط به امامت - با مخالفت با سه خلیفه اول - نشان مىدهد که خود طرفدار متعصب شیعه دوازده‌امامى است. این مسئله از خصوصیات آن دوره بوده است<ref>ر.ک: همان، صفحه هشت - نه</ref>. | ||
باآنکه [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] را به سبب تمایل بیش از حد به تصوف در مجلي، سرزنش کرده‌اند، اما این اثر بدون هیچ مشکلى رواج پیدا کرد<ref>ر.ک: همان، صفحه ده - یازده</ref>. | باآنکه [[ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین|ابن ابى‌جمهور]] را به سبب تمایل بیش از حد به تصوف در مجلي، سرزنش کرده‌اند، اما این اثر بدون هیچ مشکلى رواج پیدا کرد<ref>ر.ک: همان، صفحه ده - یازده</ref>. | ||